Langs de Rijn: rond de Eltenberg (D) en naar Tolkamer

Om de kaart te vergroten a.u.b. op het vakje in de linkerbovenhoek klikken! De grotere kaart opent op een nieuwe pagina.

---

25 januari 2023

Een “Blick ins Rheintal” vanaf de Eltenberg!

Als eerste grote wandeling langs de Rijn in het nieuwe jaar had ik gekozen voor de rondwandeling vanuit Elten, net over de grens met Duitsland: naar Hoch-Elten op de Eltenberg van 82 meter hoog, van waar het uitzicht over de Rijn en de heuvels bij Kleve prachtig is. Tijdens mijn voettochten langs de Rijn was ik al eens eerder in deze buurt geweest: in het voorjaar van 2021 had ik de Eltenberg kunnen zien liggen toen ik over de Rijndijk tussen Tolkamer en Spijk liep!

Op de zonnige zondagochtend van 15 januari jl. stapte ik in de “internationale stoptrein” van kwart voor 10 in de richting van Düsseldorf. De voordelen waren de korte reistijd (15 minuten) en de mogelijkheid om te reizen met de OV-chipkaart! Het zicht vanuit de trein op de IJssel was mooi.

Afgelopen zondag, 22 januari, legde ik hetzelfde traject nogmaals af, maar toen was het veel bewolkter. Ik bleef op wat zonneschijn hopen, maar ondanks dat het bewolkt bleef, werd het toch een bijzondere dag…

Na een kwartiertje kwam ik op het eenvoudige station van Emmerich-Elten aan, dat sinds 2019 (weer) in gebruik is. Het lijkt nu een wat simpele en oninteressante locatie, maar dat was in het begin van de ontwikkelingen van de spoorlijnen in Nederland en Europa wel anders… De eerste spoorlijn van Amsterdam naar Duitsland was de Rhijnspoorweg (of Spoorlijn Amsterdam – Elten), waarvan het traject van Amsterdam naar Arnhem in fasen tot stand kwam: van 1843 tot 1845. Het traject Arnhem – Elten werd in 1856 in gebruik genomen. Vanuit Elten was er een aansluiting op de Spoorlijn Zevenaar naar Kleve. Het station van Elten heeft bestaan tot 1966. Nu razen de internationale sneltreinen in hoog tempo langs wat ooit het eindpunt van de lijn was geweest.

De plaats Elten bestaat al lang: sinds de Middeleeuwen maakte het gebied deel uit van het Hertogdom Gelre en was dus “Nederlands”. Toen het gebied in het begin van de 18e eeuw werd geannexeerd door Pruisen werd Duits de voertaal – dit werd nog versterkt na de tijd van Napoleon. Na de Tweede Wereldoorlog werd in Londen een internationale conferentie gehouden met de geallieerde mogendheden die Duitsland bezet hielden en het in september 1944 opgerichte samenwerkingsorgaan BENELUX tussen Nederland, België en Luxemburg. Daar werd besloten dat slechts kleine stukken van Duits grondgebied aan Nederland zouden worden gegeven in de vorm van herstelbetaling – veel minder dan de Nederlandse regering aanvankelijk had gevraagd. Zo viel in de periode van 1949 tot 1963 het gebied rond Elten toe aan Nederland; na uitgebreide onderhandelingen met Duitsland en tegen een forse betaling werd in 1963 de grenscorrectie weer ongedaan gemaakt. Hiervan hebben vele exporteurs op een slimme, maar volledig legale, manier geprofiteerd. Op 31 juli 1963 plaatsten zij vele vrachtwagens met goederen voor de export, vooral boter en koffie, in Elten dat toen nog Nederlands was. Op 1 augustus stonden de vrachtwagens met de goederen in Duitsland: zonder dat zij ook maar de motor hadden hoeven te starten en zonder enige invoerrechten te hoeven betalen. De winst wordt geschat op rond 50 miljoen gulden (tegen de huidige omrekeningskoers zou dit bijna 23 miljoen Euro zijn)! Deze gebeurtenis wordt de Eltener Butternacht genoemd…

Nu wonen er vele Nederlanders in Elten. Hoewel de voertaal Duits is, spreekt men ook nog wel een woordje Nederlands. Er zijn in de loop van de jaren vele nieuwbouwhuizen bij gekomen, maar er staan ook nog vele woonhuizen uit vroegere tijden, zoals de (woon)huizen langs de weg van het station naar het centrum (de Lobitherstrasse, die in Nederland de Eltenseweg heet…!). Deze zijn tegen het einde van de 19e en in het begin van de 20e eeuw gebouwd en redelijk goed behouden gebleven. Sinds 1996 staan zij op de gemeentelijke monumentenlijst. Zij hebben duidelijk stijlelementen van de Jugendstil en andere bouwstijlen, zoals neoclassicisme en neorenaissance.

De gebouwen in het dorpscentrum zijn grotendeels uit de 18e en 19e eeuw. Wat van verre al opvalt is de hoge toren van de St. Martinuskerk, waarvan de eerste voorganger, in romaanse stijl opgetrokken, uit het begin van de 14e eeuw stamt. In 1450 is zij vervangen door een kerk in laatgotische stijl. In de 19e eeuw is er een sacristie aangebouwd. De kerktoren is in het begin van de 20 eeuw voorzien van flankerende torentjes en een achtkantige spits van leisteen. Tussen de kerk en de herberg “Het oude Posthuys” staat een permanente meiboom (“Vereinsbaum“) met vaantjes van alle verenigingen van Elten. Sommigen schildjes, vooral die aan de bovenkant van de paal, hingen schuin in de harde wind! Daar vlakbij staat een nu lege fontein met een beeldengroep in brons van dorpsbewoners die zichtbaar in een levendig gesprek zijn verwikkeld… Tegenover “Het Oude Posthuys” staat op het plein, de Eltener Markt, ook een fontein, of eerder een watertappunt: op de gemetselde pilaar staat een posthoorn afgebeeld als referentie naar de toenmalige functie van het posthuis. Tussen het jaartal 1932 en een wat primitieve weergave van een paardenhoofd staat een modern waarschuwingsbordje dat het water geen drinkwater is… Mooie smeedijzeren waaiers zijn aan weerszijden van de fontein geplaatst. Ook hier op het plein zijn oudere fraaie woonhuizen gebouwd, zoals ook het witgepleisterde beschermd monument uit 1734, dat vooral imponeert met de riante toegang van hardstenen traptreden en twee vensters aan beide zijden van deze voordeur. De grijsgroene kleuraccenten rond de ramen en de voordeur benadrukken de “grandeur” ook nog eens! Rond het plein zijn vele eettentjes die op het tijdstip van de zondagochtend, maar ook in deze tijd van het jaar gesloten zijn. De “Bäckerei” met het hartvormige logo en de slogan “liebe in backform” was op zondag wel open en deed beide keren goede zaken: mensen kwamen met een brede glimlach weer naar buiten!

Hoewel deze versnaperingen erg aanlokkelijk waren, ben ik beide keren verder gelopen… Op 15 januari had ik gekozen voor de Trage Tocht nr. 17160: een tocht door Elten en over smalle en bochtige zandpaden door de bosrijke hellingen van de Eltenberg naar Hoch-Elten. De zondag daarna heb ik deze tocht uitgebreid met wat zijwegen. Bij het omhooglopen door het bos had ik de vorige zondag tussen de bomen een grote windmolen zien liggen: de Mühle am Möllenbölt, maar toen had ik niet de tijd genomen om de molen van dichtbij te gaan bekijken. Vorige zondag wel: ik ben vanaf het Marktplein in het centrum door stille straten naar de molen gelopen. Deze beltmolen is in 1846 naar Hollands model gebouwd met een gemetselde romp. Zij wordt ook wel Gerritzens Mühle genoemd en is sinds 1985 een beschermd monument. De molen is in de jaren 1990 gerestaureerd en is op zondagmiddag vanaf 13.00 uur te bezichtigen. Daarvoor ontbrak mij ook nu weer de tijd… De wieken van de imposante molen staken duidelijk af tegen de grijze hemel met de donkere wolken. Aan een fel wapperend wimpeltje aan de naar boven gerichte wiek was te zien dat er een straffe wind uit het noordwesten woei…

Vanaf de molen liep ik nog verder, langs het kerkhof, waarna ik het bos in zuidoostelijke richting inging om via een andere route naar de top van de Eltenberg te gaan. Na ook nu weer een klimmetje door een dicht bos bereikte ik een groot en indrukwekkend oorlogsmonument voor de tijdens de Eerste en Tweede Wereldoorlog gevallen soldaten. Het opschrift op de hoge gemetselde sokkel luidt: “Den Toten zum Gedenken – den Lebenden zur Mahnung” met de data van de twee oorlogen eronder. Een vrouw en een man zitten naast elkaar, met een van verdriet en pijn doordrongen uitstraling. Een gesneuvelde soldaat ligt op hun schoot. Het is niet alleen de moederfiguur die hier bijna aan haar verdriet bezwijkt, het is ook de vaderfiguur die getekend wordt door pijn en wanhoop – een soort versterkte uitbeelding van een Piëta… Op een bordje staat dat op deze plek in 1928 al een monument ter herdenking van de gevallenen in de Eerste Wereldoorlog was opgericht en dat in 1933 de nu nog bestaande inrichting met de gemetselde trappen en de muren gemaakt van de betonresten van de verdedigingswerken en de bunkers uit de Eerste Wereldoorlog werd ontworpen. Tijdens de hevige gevechten rond Elten werd het monument geheel en de gedenkplek gedeeltelijk verwoest. De huidige beeldengroep dateert uit 1965 en is ontworpen door de Duitse beeldhouwer Wilhelm Hanebal (1905-1982).

Aan de voet van dit kolossale herdenkingsteken had iemand een klein houten kruisje neergezet met daarop een rode poppy, de klaproos als symbool van de gesneuvelde geallieerde soldaten in de Eerste en Tweede Wereldoorlog. Het kruisje leek heel nietig – toch benadrukte het de kracht van rouw en gedenken. Wat ook veel indruk op mij maakte was het zelfs in dit bewolkte weer prachtige uitzicht over een brede zichtas op de St. Martinuskerk in het dorp…

Op 15 januari volgde ik de steile en smalle kronkelpaadjes door het loofbos met veel ondergroei – in tegenstelling tot afgelopen zondag, toen ik door een dicht naaldbos liep. Het zonlicht viel gefilterd door de kale takken en zorgde voor een bijna sprookjesachtig beeld.

Na vele zijpaden gevolgd of juist overgeslagen te hebben kwam ik eerst langs een droge beekbedding en daarna bij een bosrand met zicht op een grote akker die in de herfst geploegd was, maar nu al bedekt was met een groene deken van grassen en onkruiden. Hier boog ik af naar het noorden en volgde de akkerrand.

Na enige tijd leidde het brede karrenspoor weer het bos in. Bij een nogal mysterieus zeshoekig huis met een rieten dak moest ik weer afbuigen, een smaller pad in. De luiken van het huis waren dicht – ze hadden dezelfde kleur als die van de oude St. Vituskerk in Hoch-Elten, waar ik later zou aankomen. Het huis zag er een beetje verwaarloosd uit, maar was wel uitgerust met een moderne bewakingscamera…

Er lagen vele bomen op de grond in het gehele bos, waarvan de stammen vaak al dik met mos en de zaagvlakken ook ruim met Elfenbankjes begroeid waren. Ik zag op de stam van een vlierstruik een groepje van een voor mij onbekende paddenstoelensoort: het bleken Echte Judasoren (Auricularia auricula-judae) te zijn die toch heel algemeen zijn en vooral voorkomen in schaduwrijke loofbossen, met een grote voorliefde voor vlierstruiken. In droge periodes krimpen de paddenstoelen en zetten weer uit als er neerslag is gevallen. De overvloedige regenval van de afgelopen tijd had deze zwammen dus goed gedaan! De bovenkant van de hoeden leken van vilt, terwijl de onderkant met het zonlicht dat als het ware doorheen scheen, een duidelijke gelijkenis met een oor had. Ik vond het een verrassend gezicht.

Ik volgde de route van het Noaberpad, een grensoverschrijdende langeafstandswandeling (415 km!) van Nieuweschans in Groningen naar Milsbeek, waar het pad aanhaakt bij de bekende langeafstandswandeling het Pieterpad. Er schijnt ook een “Montferlandse Toppen Route” te zijn, die langs 18 toppen leidt – dat belooft was: nog meer bergen dus! Weer kwam ik vanuit het bos bij een open gebied met weilanden, waar de Duitse snelweg A3 (de voortzetting van de A12 in Nederland) doorheen gaat: dat was nauwelijks te zien, want de weg is verdiept aangelegd. Het land aan de andere kant van de weg ligt weer op Nederlands grondgebied: landschappelijk gezien hoort de Eltenberg bij het bosgebied van Montferland….

Een breed karrenspoor leidde tussen de weilanden en de akkers door naar een grote boerderij met de naam “Haus Rietbroek 100” uit 1676. Een bordje vermeldt dat deze boerderij een van de best geconserveerde Hallenhuisboerderijen in het gebied van de Neder-Rijn is. Deze boerderijvorm uit de 13e tot 15e eeuw komt voor in grote delen van Nederland (Gelderland, Overijssel, Utrecht, Noord-Brabant, maar ook in Zuid-Holland) en in Noord-Duitsland. Kenmerkend zijn de lemen vakwerkwanden. Dat kon ik vanaf die afstand niet goed zien.

De wandelroute ging verder langs een open bos met grote oude eiken over een half-verharde weg die naar een klein buurtschapje leidde met de nogal Nederlands klinkende naam “Voorthuysen“. Daar ben ik de zondag daarna naar toe gelopen. Daarom weet ik dat op de grote akkers aan beide zijden van het volgende pad asperges worden verbouwd – daarvoor lagen al grote rollen met wit plasticfolie in de bermen! Opnieuw kwam ik bij een bos, ditmaal van oude beuken. Ergens stond een oude elektriciteitsmast die nog wel in bedrijf leek: ouderwetse draden waren van paal naar paal gespannen – ik kon niet zien waar ze uiteindelijk heen leiden.

Vanaf dat punt raakte ik een beetje van de route af, maar uiteindelijk kwam ik na het volgen van een smal paadje langs de helling met hier en daar een mooi uitzicht toch uit bij een holle weg met de romantische naam “Kuckuckdahl” die steil naar beneden gaat. Daarom is deze weg erg geliefd bij wielrenners!

Onderaan de helling komt de “Kuckucksdahl” uit op de “Wildweg“, waarbij “Wild-” staat voor het riviertje “Die Wild“, dat aan de voet van de berg breed is en hier “Tiefe Wild” heet. Die Wild stroomt door de gemeente Emmerich am Rhein, waar Elten onder valt, en vormt daar de grens met de Nederlandse gemeente Montferland. Die Wild is eigenlijk een oude arm van de Rijn. Ten noordoosten van Lobith mondt het riviertje uit in de Oude Rijn, zoals ik al de vorige keer had gezien toen ik het Klompenpad “Rijnweidepad” vanuit Tolkamer naar Spijk en Lobith had gevolgd. Het is een gekke gedachte dat tot 1707 – toen het Pannerdensch Kanaal werd geopend – deze “Oude Rijn” het hoofdvaarwater naar de Noordzee vormde!

Zondag 15 januari volgde ik de voorgeschreven wandelroute naar de top van de Eltenberg, maar afgelopen zondag koos ik voor een rondwandeling die op het informatiebord werd aangeduid met “Wald und Wasser” en die via het buurtschapje “Voorthuysen” weer naar de Eltenberg leidde. De beide oevers van de “Tiefe Wild” zijn helemaal volgebouwd met recreatiewoningen. Pas helemaal aan de oostkant is er nog zicht op het water en brede rietkragen. De “Wildweg” loopt langzaam stijgend aan de voet van een uitloper van de Eltenberg, die begroeid is met kolossale eiken.

Ik volgde de smalle en rustige weg verder naar het oosten totdat ik uitkwam bij het Gut Voorthuysen, een grote boerderij uit 1864 die gebouwd is in de stijl van de boerderijen in het zuiden van de Verenigde Staten. Het is nu een aspergekwekerij – die worden dus verbouwd op de akkers aan de noordzijde van waar ik op 15 januari langs gekomen was. Sinds 1996 staat het gebouw op de lijst van beschermde monumenten in de Gemeente Emmerich.

Bij de boerderij staat een statie van de Kruisweg, die sinds 2015 als wandel- of fietstocht vanuit het plaatsje Hüthum ten westen van Emmerich over 20 kilometer kan worden afgelegd. Deze statiën bestaan uit granieten zuilen met daarop een bronzen plaquette. Bij deze statie, nr. V, wordt gestileerd het moment weergegeven waarop Jezus gebukt gaat onder het kruis en bijna bezwijkt onder het gewicht. Simon van Cyrene helpt hem het kruis te dragen… De volgende statie had ik de vorige keer al gezien – die is vlak bij de St. Vituskerk op de Eltenberg in Hoch-Elten geplaatst. Hierop wordt Veronica weergegeven die met een liefdevol gebaar het gezicht van Jezus droog veegt. De granieten zuilen hebben al wat patina gekregen door het staan in weer en wind. Vooral bij de kerk is de zuil begroeid met mooie korstmossen.

Ook hier kronkelt het riviertje “Die Wild” weer door het lage land aan de voet van de Eltenberg. Aan de overzijde van het riviertje ligt een veel ouder kasteelachtig huis, “Gut Alt-Voorthuysen“, dat nogal schuilging achter de bomen.

Op 15 januari ging ik verder over de “Wildweg“, maar dan in westelijke richting, om dan toch echt de Eltenberg te beklimmen. De berg rees hoog op, dicht begroeid met beuken. De vaagblauwe hemel schemerde door de kale takken.

De weg naar boven was inderdaad steil: ik liep over diep uitgeholde paadjes tussen hoge zandruggen waar vele bomen waren omgevallen. Dat de route ook gebruikt werd door mountainbikers was duidelijk te zien aan de vele bandensporen – daardoor worden de paden natuurlijk ook steeds verder uitgesleten. Gelukkig kwam ik niemand tegen.

Toen ik na mijn tocht door het bos boven op de berg aangekomen was, stond ik al snel bij de St. Vituskerk. Op dit hoogste punt van de Eltenberg, op 82 meter, komen enkele wandelroutes samen: pelgrimswegen, zoals de Jacobsweg van Emmerich naar Kevelaer, langeafstandspaden, zoals het Pieterpad en het Noaberpad. De symbolen waren aangegeven op een staander van een verkeersbord. Ook werd hier met een pijl verwezen naar de “Blick ins Rheintal“, wat ik heel bijzonder vond: zo dicht bij huis toch een vergezicht vanaf een berg in een dal! Daar moest ik toch echt naar toe.

Het meest in het oog springend gebouw op de Eltenberg in Hoch-Elten is de uit de 10e eeuw stammende St. Vitus Stiftskirche. Ik wilde de kerk graag ook van binnen zien, maar eerst liep ik langs de berghelling aan de zuidzijde om van het uitzicht te genieten!

En na een korte passage langs het kerkhof kwam de eerste “Blick ins Rheintal” met inderdaad een prachtig uitzicht: eerst naar het zuidoosten in de richting van Emmerich over akkers en weilanden met in de verte de opvallend rode hangbrug over de Rijn. Bij Emmerich is de Rijn op zijn breedst: de eigenlijke overspanning van de brug bedraagt 500 meter, maar de complete brug met bruggenhoofden is 803 meter…! Op 15 januari was de zon, die aanvankelijk zo helder had geschenen, inmiddels verdwenen en was het zicht helaas niet zo best meer, maar het vergezicht bleef boeiend.

Op 22 januari was het echt bewolkt weer, maar ook dat had voor mij genoeg charme…

Op de verder nog kale hellingen van de Eltenberg waren toch al de eerste bloeiers zichtbaar: hele velden van Gewone Sneeuwklokjes bedekten de helling – de witte klokjes staken fier in de lucht. Ook kwamen de eerste zachtgroene bladeren van de Gevlekte Aronskelk (Arum maculatum) al uit de grond. Een hieraan verwante soort is de als sierplant uit het gebied rond de Middellandse Zee geïmporteerde Italiaanse aronskelk (Arum italicum): de donkergroene bladeren met de opvallende witte nerven waren ook al op vele plaatsen verschenen. Deze variëteit was aanvankelijk vooral aangeplant bij landhuizen en buitens (“stinzenplanten”), maar zij is inmiddels verwilderd. Het zal nog even duren voordat deze aronskelken zullen bloeien: zodra de vruchtzetting is geweest, verdwijnt het blad en blijven de “knotsen” met de opvallende oranjerode bessen over.

Ik liep van uitzichtplateau naar uitzichtplateau, maar ik had ook een mooi zicht op de zuidzijde van de St. Vituskerk.

Op de wandelroute aan de zuidzijde van de Eltenberg staat op een hardstenen zuil een gestileerd beeldje in wit cement van een dame in habijt die rechtop staat, met de handpalmen tegen elkaar – wellicht één van de abdissen? Zij kijkt met een devote blik voor zich uit. Waar kijkt ze naar en wat ziet ze – hetzelfde als wij nu? Of is haar blik toch naar binnen gericht? De kerk op de achtergrond lijkt haar te beschermen.

Een volgend mooi vergezicht diende zich aan: het uitzicht in de richting van Kleve aan de overzijde van de rivier. Ook nu was de zon achter donkere wolken schuilgegaan, waardoor er een bijzondere lichtinval ontstond. De “Blick ins Rheintal” was desondanks zeker de moeite waard! Dat was op 15 januari, maar een week later, op 22 januari, was de diepte helaas uit het vergezicht verdwenen…

Vlak bij dit uitzichtplatform staat een kunstwerk uit graniet, Stein Tor genaamd. Het is ontworpen door de uit het nabijgelegen Kalkar aan de linker Rijnoever afkomstige kunstenaar Christoph Wilmsen-Wiegmann (*1956). De twee kolossale granieten zuilen benadrukken de zichtas vanaf de Eltenberg naar Kleve. Over dit kunstwerk geeft hij op zijn website aan dat hij al sinds 1989 heeft gespeeld met het idee om een beeldhouwkundige verbinding aan te brengen tussen de stuwwal van de Eltenberg ten noorden van de Rijn en de stuwwal bij Kleve ten zuiden van de Rijn. Uiteindelijk is het kunstwerk in het millenniumjaar 2000 geplaatst en onthuld. Deze kunstenaar is helemaal gefascineerd van het werken met steen. Toen ik in april vorig jaar in het meer stroomopwaarts gelegen Rees was, heb ik ook een groot granieten kunstwerk van hem gezien dat sinds 1991 op het Marktplein ligt: dit bewerkte rotsblok uit Sardinië weegt 21 ton en is 3,6 bij 2,6 meter groot en 1,1 meter hoog!

Sta ja aan de zuidkant van het kunstwerk dan valt de blik door de opening tussen de twee zuilen op de hoog oprijzende toren van de St. Vituskerk – het oppervlak van de twee zuilen is gladgepolijst. Sta je aan de noordkant, dan wordt je blik inderdaad door de opening tussen de twee, aan deze kant ruw gelaten zuilen naar het zuiden, over het lage gebied en de Rijn, naar het in de verte liggende Kleve, getrokken! Inmiddels scheen de zon weer…

Een andere bijzonderheid in Hoch-Elten is de “Drususbron“. Men heeft lang gedacht dat de bron was gegraven in opdracht van de Romeinse veldheer Drusus die tijdens de 1e eeuw na Chr. de noordelijke “Limes“, de grens van het Romeinse Rijk langs de Rijn, beheerste, maar archeologen hebben op de Eltenberg geen sporen van Romeinse aanwezigheid kunnen aantonen. Daarom is men nu van mening dat het slaan van deze bron terug te voeren is op het stichten van de vrouwenabdij St. Vitus in het midden van de 10e eeuw. Men heeft tot 57 meter diep moeten graven om voor het eerst op water te stuiten…! Pas in 1846 heeft men besloten om de put te beschermen tegen weer en wind: er staat nu een gebouwtje met muren van grove stenen overheen. In 1931 werd Hoch-Elten aangesloten op een waterleidingsysteem – tot aan dit tijd was de Drususbron de enige manier om aan drinkwater te komen. Na de Tweede Wereldoorlog, toen ook Hoch-Elten zwaar beschadigd raakte, heeft men in 1950 het gebouwtje in dezelfde stijl weer opgebouwd. De Drususbron is naast de St. Vituskerk en het pannenkoekenhuis één van de belangrijkste toeristische attracties, althans in het zomerseizoen – nu was het gebouw gesloten…

Ik ging vervolgens naar de St. Vituskerk, al was het maar om even uit de steeds sterker wordende wind te zijn… De toegangspoort tot de kerk is indrukwekkend: boven de poort hangen een rijkelijk versierd familiewapen en een gebeeldhouwde tekst waarin vermeld wordt dat in 1670 de toenmalige abdis Maria Sophia Gräfin von Salm und Reiffenscheidt uit eigen middelen de in de 80-jarige Oorlog verwoeste kerk weer heeft laten opbouwen.

In de kerk heerste een mooie stilte, die werd onderstreept door het rammelen van de wind aan deuren en ramen. In de entree hingen overzichten van de kerk door de eeuwen heen. De twee foto’s van de kerk na de verwoestende aanval door Canadese militairen in april 1945 gaven een dramatisch en desolaat beeld. Het dak van het schip was verdwenen: tussen de steunbalken door was de lucht te zien (en niet noodzakelijk de hemel…). Van de grote kerktoren was het zuidelijke gedeelte helemaal weggeslagen…

De oorlogsschade aan de St. Vituskerk werd tussen 1950 en 1967 hersteld en de gerestaureerde kerk werd tijdens de viering van het 1000-jarige bestaan in 1967 plechtig heropend. In de kerk hangt nu ook een marmeren gedenkplaat met de daarin gebeitelde tekst met dankbetuigingen:
“Nach der III. Zerstörung in April 1945 wurde in Zusammenarbeit mit dem Bistum Münster, dem Landeskonservator Rheinland und der Monumentenzorg in Utrecht das historische Bauwerk in den Jahren 1950 – 1967 wiederaufgebaut. Den Anstoss zu diesen Arbeiten hat Dr. J.H. van Heek in dankenswerter Weise durch persönlichen Einsatz und durch finanzielle Hilfe gegeben“.

De kerk was nu prachtig en sereen. De lichtinval was mooi. De kerk is gewijd aan de heilige St. Vitus, een Christelijke martelaar uit de derde eeuw na Chr. Hij was afkomstig uit Sicilië en bekeerde zich al op jeugdige leeftijd tot het Christendom. De heidense Romeinse keizer Diocletianus (244 – 311 na Chr.) was toen aan de macht. Hoewel Keizer Diocletianus geprezen werd voor zijn grote organisatorische talenten, ontketende hij in het jaar 303 wel heftige vervolgingen van Christenen. Ook Vitus werd daarvan het slachtoffer: de Keizer had hem naar Rome ontboden om zijn krankzinnig geworden zoon te genezen. Hoewel Vitus hierin slaagde, werd hij in een leeuwenkuil geworpen, omdat hij zich niet wilde bekeren tot het heidendom. Volgens de legende deden de leeuwen hem helemaal niets, in tegendeel: zij likten zijn voeten en gingen voor hem op de grond liggen. Daarom wordt St. Vitus vaak met een leeuw aan zijn voeten afgebeeld. Uiteindelijk is Vitus gestorven door onderdompeling in een vat kokende olie – zo wordt hij ook vaak afgebeeld. Hier in de St. Vituskerk in Hoch-Elten staan twee verbeeldingen van hem in nissen. De ene is een icoonachtig paneel met een wat primitieve weergave van de heilige in een wit tuniekje met korte mouwen en met een groot aureool om het hoofd. Hij houdt een groot palmblad in de hand. Zijn uitstraling is jongensachtig. Een wat brutaal kijkende leeuw ligt rustig aan zijn voeten. In de nis ernaast staat een standbeeld dat meer lijkt op een klassiek heiligenbeeld: St. Vitus draagt een sierlijk gewaad van hemelsblauw en een roodbruine mantel. Hij kijkt de toeschouwer niet aan, maar de kracht gaat uit van zijn rechterhand die hij opheft, terwijl hij het palmblad in de linkerhand houdt. De leeuw aan zijn voeten kijkt de toeschouwer wel recht aan – hij heeft zijn klauwen over elkaar gevouwen.

Omdat de St. Vituskerk al zovele eeuwen op de Eltenberg gestaan heeft, zijn er grote kerkschatten verzameld. Toen men plannen ontwierp voor de wederopbouw van de kerk wilde men eerst aan de zuidelijke vleugel een ruimte creëren voor het tonen van de kerkschat, maar uiteindelijk heeft men besloten om deze kostbaarheden naar Emmerich over te brengen en ten toon te stellen in de schatkamer tezamen met de kerkschatten van de St. Martinuskerk aldaar. Op de muur hangt wel een groot informatiebord met een overzicht van deze schatten.

Zoals al aangegeven gaat de geschiedenis van de Eltenberg ver terug in de vroege Middeleeuwen. Rond 967 werd op de Eltenberg door graaf Wichnam van Gent, lid van een familie van hoge adel, een vrouwenabdij gesticht, de Vitusabdij, een adellijk jufferen- of damesstift. Zijn dochter Liutgard van Elten werd de eerste abdis van het Sticht Elten. In de loop der eeuwen was het Stift in verschillende gebouwen gehuisvest. Daarvan zijn nu nog twee witgepleisterde gebouwen uit 1667 over. Zij vormen aan de westkant de afsluiting van de top van de Eltenberg. Het meest zuidelijke van de twee gebouwen is het meest opgesmukt met een trapgeveltje en decoratieve luiken. Op de voorgevel vormen de smeedijzeren gevelankers de letters en cijfers “AO 1667“, maar daaronder ook “ASFZECZEGZSYR“: volgens het bordje met uitleg is dit de afkorting voor “Anna Salome Fürstin Zu Essen Cüsterin Zu Elten Gräfin Zu Salm V (= en) Reifferscheidt“, de abdis die leefde van 1622 tot 1688. Hier woonden tot 1811 de gravinnen en de abdissen. In dat jaar voerde Napoleon de secularisatie door.

Het noordelijkste gebouw met het donkere pannendak is waarschijnlijk gebouwd door de jongere zuster van Anna Salome: door Maria Franciska I (1634-1708). De muurankers vormen met de letters de tekst: “MFZMBDZEPZV“, dat staat voor “Maria Franziska Zu Manderscheid Blankenheim Dechantin Zu Elten Pröpstin Zu Vreden“. Het eraan vast gebouwde kleinere huis is ook een abdissenwoning.

Vanaf dit punt vervolgde ik mijn rondwandeling door de Eltenberg af te lopen over een weg, Am Englischen Hügel, tussen groene weilanden en een bos met oude eiken in de richting van Elten. In de verte viel het zonlicht op de landerijen aan de andere oever van de Rijn.

Onder aan de Eltenberg had ik op beide dagen de keuze om aan de noordzijde van de spoorlijn te blijven en terug te keren naar het dorpscentrum en daarna naar het station, wat ik op 22 januari wel deed. Op 15 januari daarentegen leek het zulk goed weer dat ik ervoor koos om de drukke weg en de spoorlijn over te steken. Ik wilde ook nog even naar het hoge water in de Rijn bij Tolkamer gaan kijken. Langs de spoorlijn zag ik de romp van de “Wittenhorst-Mühle“, een beltmolen uit 1815 die in 1920 buiten bedrijf is gesteld. De molenkap en de wieken waren al lang verdwenen. Wat een verschil met de Gerritzen-Mühle aan de noordwestkant van de Eltenberg! Ondanks de staat waarin de constructie zich bevindt heeft de molenromp sinds 1986 de status van beschermd monument; het nogal haveloze bouwwerk schijnt nog dienst te doen als clubhuis…

Op mijn weg langs de spoorlijn verder naar het westen kreeg ik een mooi beeld van de St. Martinuskerk in Elten – de wolkenlucht was wel wat dreigend…

Het duurde dan ook niet lang of er verscheen een mooie regenboog aan de westelijke hemel – de eerste van dit jaar! De bijbehorende regen die mij later inhaalde bleek echter mee te vallen.

Vanaf dit punt kwam ik weer op voor mij bekend terrein: het lage en natte land tussen Spijk en Lobith aan de Rijndijk en Elten in het noorden. Ik stak het hier meanderende riviertje De Wild weer over – de Eltenberg rees hoog op aan de horizon. In een weiland zag ik één ooievaar en wel 13 zilverreigers staan die bezig waren met het zoeken naar prooi: muizen, kikkers e.d. Ergens boog het pad naar het oosten af – de klompjes van het Klompenpad “Rijnweidepad” dat ik de vorige keer had gevolgd gaven die route aan. Aan die omweg had ik op dat moment niet zoveel behoefte: het pad rechtuit zou mij ook wel naar de Rijn leiden, dacht ik. Het landschap was natter en ruiger dan in de buurt van de officiële wandelroute langs het natuurgebied “De Moiedjes“. Ik passeerde een aantal oude kleiputten die inmiddels redelijk verland waren. De hemel was ook weer blauw met wat wolkjes – uit de wind was het aangenaam…

Na een wat nauwe passage door een voetgangershekje en over een sluisje kwam ik uit op het zandwinningsterrein dat bij het ontginningsproject “Recreatie- en Natuurpark Carvium Novum” hoort. Hier gaat ontzanding samen met de ontwikkeling van nieuwe natuur en (te zijner tijd) een themapark over de Romeinse geschiedenis in deze streek: een win-winsituatie. Op de website staat dat de gemeente in het begin van deze eeuw van plan was om een terrein van zo’n 65 hectare groot aan de Eltenseweg te Lobith een andere invulling te geven. Die plannen bestonden uit enerzijds ontzanding van het gebied en anderzijds uit het terugbrengen van een nieuwe economische functie. Die economische functie werd gevonden in een geheel van recreatieve bestemmingen: een speelpark met een Romeins thema, horeca en verblijfsrecreatie, ingebed in een natuurlijke en waterrijke omgeving. De vorige keren waren sommige werkzaamheden al afgerond, zoals een nieuw fietspad aan de oostzijde van de ontstane waterplas en de ontwikkeling van rietkragen. Ook een uitzichttoren, een replica van een “redoute“, een verdedigingswerk uit de 18e eeuw was gecreëerd. Aan de zuidzijde van de plas, bij Lobith waren toen en ook nu nog de werkzaamheden in volle gang. Ik zag het pad naar Lobith dat ik de vorige keer had genomen in de verte liggen, maar om dat te bereiken moest ik een grote omweg maken… Dus nam ik een risico door meteen naar het zuiden te lopen over brede, geasfalteerde werkwegen die bedekt waren met klei en stuivend zand. Naarmate ik verder en verder liep langs de diepe kleiputten en de hoge zandhopen waar zware baggermachines in de bermen stilstonden werd ik toch wel een beetje zenuwachtig: wat nu als ik straks bijna bij de dijk aan kwam en daar tegengehouden zou worden door gesloten fabriekspoorten? Toch had ik héél in de verte andere mensen zien lopen! Ik had geluk: ergens aan het einde was een smal olifantenpaadje dat op de openbare weg uitkwam…

Na een half uurtje over inmiddels bekende wandelpaden en smalle weggetjes kwam ik in Tolkamer aan en ging ik kijken aan de waterkant: de waterstand in de Rijn zou vandaag het hoogste niveau bereiken. Het viel mee: het digitale bord van Rijkswaterstaat meldde een stand van 11,9 boven NAP. Het was rustgevend om aan de oever van de Rijn te staan en naar de passerende schepen te kijken en te zien hoe bijzonder de lichtval op deze januarimiddag tegen een uur of half drie was. De scheepvaart leek geen hinder te hebben van het hoge water.

Met het tegenlicht was het bord met Kilometerraai 862 aan de linkeroever nauwelijks te lezen, maar de stuwwal bij Kleve stak als een donkere lijn af tegen de door de zon beschenen wolkenrijen.

Tevreden over dit gedeelte van mijn tocht begon ik eens te kijken hoe laat er een bus van Tolkamer naar Arnhem zou vertrekken. Hoe vaak had ik niet de slogan gehoord: “Plèn uw reis in de èp“… Daar stond ik dan: op zondag reed er geen enkele bus in deze regio, behalve een regiotaxi die minstens een uur tevoren gereserveerd moet worden. Er zat dus niets anders op dat te voet de 5 kilometer van Tolkamer naar Elten af te leggen en daar de trein te nemen. Het enige voordeel was dat ik nu de wind in de rug had! Ik liep met gezwinde pas langs de waterplas die later als recreatiegebied met Romeinse invalshoek ontwikkeld zal worden. Toen ik in Lobith aankwam was het gaan regenen, maar daarvan merkte ik niet zoveel: ik had ook de regen in de rug… Ik had ook een duidelijk baken: de kerktoren van de St. Martinuskerk in Elten. Door de harde wind waren er zelfs schuimkoppen op het water van de recreatieplas te zien!

Naarmate ik dichter bij mijn bestemming kwam nam de regen af en brak de zon weer door. Dit gaf een prachtige en bijna mystieke lichtval op een grote wilg in een weiland. De hangende takken kregen daardoor een gouden gloed: de knoppen waren in deze tijd van het jaar al een beetje in ontwikkeling. Een soort belofte van het komende voorjaar… Dit beeld vond ik een cadeautje ter afsluiting van een mooie wandeldag.

Ik bereikte het station ruim op tijd voor de trein naar Arnhem en ik heb nog lang nagenoten van de herinneringen aan dit bijzondere gebied op de grens van Nederland en Duitsland, met de Rijn als verbinding!