2 augustus 2021
De Romeinse “limes” toen en nu
Het Romeinse Rijk
In de eerste eeuw van onze jaartelling had het Romeinse Rijk onder het bewind van Keizer Trajanus (98–117) zo ongeveer zijn grootste omvang bereikt. Het strekte zich toen uit van Brittania (het huidige Engeland en Wales en maar een deel van Schotland) in het noorden tot Mauretania (een oud Berbers koninkrijk in het westelijke gedeelte van Noord-Afrika) in het zuiden, vandaar oostwaarts via de Soedan tot aan de Iraanse hooglanden in het oosten, plus Georgië, de Krim, langs de Donau en de Rijn tot aan de Noordzeekust. Het omvatte dus het gehele Middellandse Zeegebied en een groot deel van het Midden-Oosten, de Balkan en West-Europa. Eeuwenlang vormden Rijn en Donau de noordgrens van het Romeinse Rijk en daarmee ook de grens tussen “beschaving” en “barbaren”.
Oorspronkelijk wilde Keizer Augustus (63 voor Chr. – na Chr.) de Elbe tot noordgrens van zijn Rijk maken. De verovering van het op de rechteroever van de Rijn gelegen Germania Magna eindigde echter in een militaire catastrofe. Hoewel er reeds vele veroveringen in dat gebied waren geweest in de periode rond het begin van onze jaartelling, werden in 9 na Chr. drie legioenen (20.000 man!) onder het bevel van Publius Quinctilius Varus vernietigd door een verbond van Germaanse stammen onder leiding van Arminius, een vorst van de Cheruskenstam, die enige tijd als officier in het Romeinse leger had gediend: deze Varusslag heeft waarschijnlijk plaatsgevonden in het Teutoburgerwoud ten noorden van het huidige Osnabrück en wordt daarom ook wel de Slag bij het Teutoburgerwoud genoemd. In de daarop volgende jaren kregen de Romeinen bij verschillende veldslagen opnieuw zware verliezen te verwerken. Dit leidde uiteindelijk tot het terugtrekken van de Romeinse troepen tot de lijn van Rijn en Donau en de aanleg van de limes.
De “Limes” en de Limesweg
“Limes” betekent in het Latijn in eerste instantie “grens” en daar is later ook het begrip “weg” bijgekomen. Concreet staat de term voor de grens en verdedigingszone van het Romeinse Rijk, hoofdzakelijk gebouwd in de periode 40 na Chr. – circa 250 na Chr. In Brittania loopt de limes door Schotland, met de Muur van Hadrianus uit 122 na Chr. en de Muur van Antonius uit 142 na Chr. De eerste muur ligt hemelsbreed 100 kilometer zuidelijker dan de tweede muur. Grote delen van de Muur van Hadrianus zijn nog in goede staat. De Limes Germanicus bestaat uit twee gedeelten: de Neder-Germaanse Limes en de Opper-Germaans-Raetische Limes. De Neder-Germaanse Limes liep vanaf de Noordzeekust bij Katwijk langs wat nu de Oude Rijn, de Kromme Rijn en de Neder-Rijn is, naar Duitsland. De Opper-Germaans-Raetische Limes was het deel van de buitengrens van het toenmalige Romeinse Rijk tussen de Rijn en de Donau en de provincie Raetia (grofweg het gebied van het Zwitserse Kanton Graubünden, de Oostenrijkse deelstaten Tirol en Vorarlberg en het Italiaanse Lombardije). De Donau-Limes is een onderdeel van de Romeinse militaire grens langs de Donau over het grondgebied van wat tegenwoordig Duitsland, Oostenrijk, Slowakije, Hongarije, Servië, Bulgarije en Roemenië is.
Het deel van de limes dat in de toenmalige Romeinse provincie Germania Inferior lag, begon in Nederland aan de monding in de Noordzee van wat nu de Oude Rijn is, langs de huidige Kromme Rijn en Neder-Rijn, van Katwijk aan Zee (Lugdunum Batavorum) en Valkenburg (ZH) (Praetorium Agrippinae) via Leiden (Matilo), Alphen aan den Rijn (Albaniana), Utrecht (Traiectum) en Arnhem (Levevanum). In Duitsland liep deze grens verder via Xanten (Castra Vetera) en Neuss (Novaesium) naar de hoofdstad van de provincie, Keulen (Colonia Agrippina). Langs de limes was een militaire weg aangelegd, de Limesweg, die de Romeinse castella (een fort voor hulptroepen) met elkaar, en met het achterland, verbond. Deze weg was niet alleen van belang als militaire weg, maar ook voor de handel en het brengen van nieuws. Uit archeologisch onderzoek blijkt dat in de tijd van de keizers Traianus en Hadrianus fors is geïnvesteerd in de uitbouw en het onderhoud van de weg.
In een castellum waren zo’n 500 tot 800 man ondergebracht, infanterie en ruiterij, bijvoorbeeld een viertal centuriae (pelotons) voetsoldaten van honderd man en twee vendels van dertig cavaleristen. Een castellum wordt onderscheiden van het castrum, de legerplaats van de legioenen, waar ruim 5.000 man konden verblijven. In een klein castellum konden zo’n 500 tot 600 soldaten wonen. In een groot castellum konden zo’n 5.000 tot 6.000 soldaten wonen. In de buurt van een castellum ontstond vaak een nederzetting, een vicus. Verschillende Nederlandse steden zijn ontstaan op de plaats van romeinse castella, zoals langs de limes Alphen aan den Rijn (Albaniana), Woerden (Laurium) en Utrecht (Traiectum).
In Nederland zijn op vele punten bewijzen gevonden van deze Limesweg en de castella: vooral bij voorbereidend werk voor de aanleg van (spoor)wegen en de bouw van nieuwe woonwijken.
Een lijst van castella vanaf de Duitse grens tot aan de Noordzee zou kunnen zijn:
Carvium (Drususdam), bij het huidige Herwen
castellum bij Duiven, Loowaard
castellum bij Meinerswijk Arnhem (is dit Castra Herculis?), het castra ligt volgens de Peutinger-kaart echter aan de weg van Nijmegen naar de Rijn-kust.
castellum bij Driel (?)
castellum bij Randwijk(?)
Carvo(ne), het huidige Kesteren
Mannaricium, het huidige Maurik
Levefanum, Rijswijk
Fectio, het huidige Vechten: er is een votiefsteen gevonden met inscriptie FECTIONE.
castellum Traiectum in Utrecht, vermelding Traiecto in het Itinerarium Antonini tussen Mannaricium (Maurik) en Albaniana (Alphen aan den Rijn).
Castellum Fletio bij Utrecht-De Meern.
Laurium, het huidige Woerden.
mini-castellum bij Bodegraven, vermoedelijk ter verdediging van een brug.
Nigrum Pullum, het huidige Zwammerdam.
Albaniana, het huidige Alphen aan den Rijn.
Matilo of Matilone, de huidige wijk Roomburg in Leiden
Een logistieke basis bij Valkenburg ZH-Marktveld
Praetorium Agrippinae, het huidige Valkenburg ZH: er is een scherf gevonden met inscriptie (A)GRIPPINA(E).
Lugdunum Batavorum, ten westen van Katwijk: de ruïnes staan bekend als Brittenburg.
De Tabula Peutingeriana (de Peutinger-kaart)
Een document dat veel informatie over de Limes bevat is de Tabula Peutingeriana of Peutinger-kaart. Het is een kopie van een Romeinse reiskaart uit de 3e of 4e eeuw. Zij beslaat een gebied van Groot-Brittannië, Spanje en Noord-Afrika in het westen tot de rivier de Ganges in het oosten. De oudste bekende kopie is een handschrift uit de 13e eeuw, dat nu bewaard wordt in de Oostenrijkse Nationale Bibliotheek in Wenen. Het is deze kopie die de naam gaf aan de kaart: in 1507 is de kaart nagelaten aan de humanist, jurist en verzamelaar Konrad Peutinger (1465–1547) uit Augsburg.
De Tabula Peutingeriana is een rol perkament, samengesteld uit 12 bladen van ongeveer 38 cm hoog, elk 59 tot 65 cm lang, met een totale lengte van 6,82 meter. Het eerste blad, met daarop het Iberisch Schiereiland en de Britse eilanden is verloren gegaan, waardoor er nog maar 11 bladen resteren. De kaart is niet oppervlakte-getrouw, maar veeleer een schematische voorstelling van het wegennet en de etappeplaatsen in het Romeinse Rijk. Over het grootste deel van de kaart werden ook de afstanden van de etappes aangegeven, deels in Romeinse mijlen (milia passuum, 1.482 meter), en voor het Gallische deel in leugae (ongeveer 1½ Romeinse mijl, dus 2.223 meter).
Voor wie wat verder wil kijken: op de website van “Romeinen.nl” (een samenwerking tussen Romeinse Limes Nederland en RomeinenNU) staat een digitale limeskaart. Dit is “een gereconstrueerd satellietbeeld van de limes en biedt een Google Earth-aanblik van het landschap rond het jaar 200 na Christus. De kaart is interactief en bevat informatie over locaties en vondsten en is zichtbaar te maken met informatieve lagen van Google Maps en de Peutingerkaart.” Daarnaast staat op de website van OmnesViae een digitale reconstructie van de Peutinger-kaart, als een soort Google Maps: een Romeinse routeplanner en nog in het Latijn ook! Geestig…
UNESCO-Werelderfgoed
Er zijn al delen van de Limes in de UNESCO-Werelderfgoedlijst opgenomen. In Schotland zijn dat de Muur van Hadrianus uit 122 na Chr. en de Muur van Antonius uit 142 na Chr. Ook de Opper-Germaanse Limes in Duitsland staat sinds 1987 (met uitbreidingen in 2005 en 2008) op de UNESCO-Werelderfgoedlijst. In 2011 hebben Nederland en Duitsland bij de UNESCO het verzoek ingediend om de (Neder-Germaanse) Limes als Werelderfgoed aan te wijzen. In de afgelopen jaren is er hard gewerkt om de Nederlandse Limes bij het grote publiek bekend te maken, o.a. door het zichtbaar maken van verschillende gedeelten van de Limesweg, het reconstrueren van gebouwen en uitzetten van het Romeinse Limespad. Dit jaar, op 27 juli 2021, is inderdaad beslist dat de Neder-Germaanse Limes is opgenomen in de UNESCO-Werelderfgoedlijst!
Het Romeinse Limespad
Het Romeinse Limespad is als nr. 16 in de serie Langeafstandswandelingen (LAW) in Nederland opgenomen en bestaat uit 19 etappes van 10 tot 19 km. Als men de route op de website van Wandelnet volgt en 45 (kortere) etappes, verdeeld over zes delen als men de route volgt volgens het boek “Romeinse Limespad – wandelen langs de grens van het Romeinse Rijk in Nederland“. De Etappes kunnen van west naar oost, maar ook van oost naar west gelopen worden. Ik heb ervoor gekozen om “met de stroom mee”, dus (in ieder geval vanaf Arnhem!) van het oosten naar het westen te gaan: dus naar de monding van de Rijn in de Noordzee bij Katwijk aan Zee.
De indeling van het Romeinse Limespad volgens de website van Wandelnet gecombineerd met die van het boek volgt hieronder. De etappes die vet gedrukt zijn, heb ik al afgelegd.
Etappe 1. Van Katwijk aan Zee naar Leidsche Hout (12,9 km)
Boek: Deelgebied De Oude Rijn (nrs. 1 en 2): van Katwijk aan Zee naar Leidsche Hout
Etappe 2. Van Leidsche Hout naar Leiden, Lammebrug (12,0 km)
Boek: Deelgebied De Oude Rijn (nrs. 3 en 4): van Leidsche Hout naar Leiden, Lammebrug
Etappe 3. Van Leiden, Lammebrug naar Polder Westgeer (12,5 km)
Boek: Deelgebied De Oude Rijn (nrs. 5–7): van Leiden, Lammebrug naar Westgerepolder
Etappe 4. Van Polder Westgeer naar Zwammerdam (16,9 km)
Boek: Deelgebied De Oude Rijn (nrs. 8–10): van Westgerepolder naar Zwammerdam
Etappe 5. Van Zwammerdam naar Driebruggen (17,2 km)
Boek: Deelgebied De Oude Rijn (nrs. 11–13): van Zwammerdam naar Driebruggen
Etappe 6. Van Driebruggen naar Woerden, Limesbrug (16,0 km)
Boek: Deelgebied De Oude Rijn (nrs. 14–16): van Driebruggen naar Woerden
Zie over deze etappe het reisbericht van 15 november 2024: Langs de Romeinse Limes: van Woerden, Limesbrug, naar Driebruggen
Etappe 7. Van Woerden, Limesbrug naar Amsterdam-Rijnkanaal (Utrecht) (18,3 km)
Boek: Deelgebied De Leidsche Rijn: (nrs. 17–19): van Woerden, Limesbrug naar Amsterdam-Rijnkanaal (Utrecht)
Zie over deze etappe het reisbericht van 17 mei 2024: Langs de Romeinse Limes: van Utrecht, Amsterdam-Rijnkanaal naar Woerden, Limesbrug
Etappe 8. Van Amsterdam-Rijnkanaal (Utrecht) naar Fort bij Vechten (15,6 km)
Boek: Deelgebied De Leidsche Rijn (nr. 20): van Amsterdam-Rijnkanaal Utrecht naar Oudegracht, Utrecht, en Deelgebied De Kromme Rijn (nrs. 21 en 22): van Utrecht (Oudegracht) naar Fort bij Vechten
Zie over het eerste gedeelte van deze etappe het reisbericht van 8 maart 2024: “Langs de Romeinse Limes: van Fort bij Vechten naar Utrecht, Amsterdam-Rijnkanaal – Deel 1“
Zie over het tweede gedeelte van deze etappe het reisbericht van 10 mei 2024: “Langs de Romeinse Limes: van Fort bij Vechten naar Utrecht, Amsterdam-Rijnkanaal – Deel 2“
Etappe 9. Van Fort bij Vechten naar Werkhoven (11,1 km)
Boek: Deelgebied De Kromme Rijn: (nrs. 23 en 24): van Fort bij Vechten naar Bushalte Werkhoven
Zie over deze etappe het reisbericht van 5 juni 2023: “Langs de Romeinse Limes: van Werkhoven, Bushalte naar Fort bij Vechten“
Etappe 10. Van Werkhoven naar Rijswijk (17,9 km)
Boek: Deelgebied De Kromme Rijn (nrs. 25–27): van Bushalte Werkhoven naar Rijswijk
Zie over deze etappe het reisbericht van 20 mei 2023: “Langs de Romeinse Limes: van Rijswijk (Gld) naar Werkhoven, Bushalte“
Etappe 11. Van Rijswijk naar Lienden (16,8 km)
Boek: Deelgebied Neder-Rijn (nrs. 28–30): van Rijswijk naar Lienden
Zie over deze etappe het reisbericht van 13 juli 2021: “Langs de Romeinse Limes: van Lienden naar Rijswijk (Gld)“
Etappe 12. Van Lienden naar Wageningen, Haven (15,9 km)
Boek: Deelgebied Neder-Rijn (nrs. 31–33): van Lienden naar Wageningen, Haven
Zie over deze etappe het reisbericht van 13 juni 2021: “Langs de Romeinse Limes: van Wageningen naar Lienden“
Etappe 13. Van Wageningen, Haven naar Heveadorp, Westerbouwing (19,0 km)
Boek: Deelgebied Neder-Rijn (nrs. 34–36): van Wageningen, Haven naar Heveadorp, Westerbouwing
Zie over deze etappe de reisberichten van 19 april 2021: “Langs de Romeinse Limes: van Heveadorp, De Westerbouwing naar Wageningen, Haven – deel 1” en 30 april 2021: “Langs de Romeinse Limes: van Heveadorp, De Westerbouwing naar Wageningen, Haven – deel 2“
Etappe 14. Van Heveadorp, Westerbouwing naar Arnhem Meinerswijk (14,9 km)
Boek: Deelgebied Neder-Rijn (nrs. 37 en 38): van Heveadorp, Westerbouwing naar Arnhem, Meinerswijk
Zie over het slot van deze etappe de reisberichten van 24 februari 2021: “Langs de Romeinse Limes: van Arnhem naar Bemmel” en van 7 april 2021: “Langs de Romeinse Limes: van Arnhem naar Heveadorp“
Etappe 15. Van Arnhem, Meinerswijk naar Bemmel, De Pas (19 km)
Boek: Deelgebied Lingezegen (nrs. 39–41): van Arnhem, Meinerswijk naar Bemmel, De Pas
Zie over deze etappe het reisbericht van 24 februari 2021: “Langs de Romeinse Limes: van Arnhem naar Bemmel“
Etappe 16. Van Bemmel, De Pas, naar Nijmegen, Keizer Traianusplein (11,2 km)
Boek: Deelgebied Lingezegen (nr. 42): van Bemmel, De Pas, naar Nijmegen Waalbrug en Deelgebied Waal en Nijmegen (nr. 43): van Nijmegen Waalbrug naar Nijmegen Keizer Traianusplein
Zie over deze etappe het reisbericht van 3 maart 2021: “Langs de Romeinse Limes: van Bemmel naar Nijmegen“
Etappe 17. Van Nijmegen, Keizer Traianusplein, naar Duivelsberg, Beek en Dal (10,1 km)
Boek: Deelgebied Waal en Nijmegen (nrs. 44 en 45): van Nijmegen Keizer Traianusplein naar Duivelsberg, Beek en Dal
Zie over deze etappe het reisbericht van 16 mei 2021: “Langs de Romeinse Limes: van Nijmegen naar Berg en Dal“
Etappe 18. Van Voorburg naar Leiden, Lammebrug (18,3 km)
Boek: Deelgebied De Oude Rijn (nrs. A 1–A3) van Voorburg naar Leiden, Lammebrug,
Etappe 19. Van Duivelsberg via Kleve en Kalkar naar Xanten (65 km)
Boek: “In het spoor van de Romeinen naar Xanten”
Geef een reactie